
ΤΟΥ ΖΑΝ ΠΙΕΡ ΜΕΛΒΙΛ (JEAN PIERRE MELVILLE 1917-1973)
Κριτική κινηματογράφου
Γράφει ο Κώστας Βλάχος

Από το 1940 μέχρι τα τέλη του 1950 η αμερικανική κινηματογραφική βιομηχανία παρήγαγε μια σειρά από αστυνομικές ταινίες που διέθεταν ένα συγκεκριμένο ύφος και στυλ, που τις έκανε να διαφέρουν από τα κλασσικά φιλμ του είδους, τόσο αισθητικά, όσο και ιδεολογικά. Το είδος αυτών των ταινιών ονομάστηκαν από τους οξυδερκείς Γάλλους κινηματογραφιστές και κριτικούς φιλμ νουάρ (film noir), οι οποίοι και το αποθέωσαν, σε αντίθεση με την αμερικανική κινηματογραφική κριτική που το καταδίκασε με χλεύη και σαρκασμό.
Στις κοινές αστυνομικές ταινίες, οι ηθικές παρεκκλίσεις, π.χ. ένας φόνος, δεν εντάσσονται στις υπάρχουσες κοινωνικές δομές, αλλά αντιμετωπίζονται αυτόματα ως ένα κουίζ (quiz) για το οποίο απαιτείται μία λύση (το συναντάμε συνήθως στην Αγκάθα Κρίστι και στον Ζώρζ Σιμενόν, πολλά έργα των οποίων μεταφέρθηκαν στην οθόνη). Στα φιλμ νουάρ, η δράση των ηρώων είναι αποτέλεσμα κοινωνικών διεργασιών, έτσι ώστε η ανακάλυψη του ενόχου να μην είναι πάντα το μείζον. Δηλαδή στο φιλμ νουάρ η γενική ιδέα είναι ότι η παραβατική συμπεριφορά των ηρώων δεν είναι μια τυχαία επιλογή, αλλά σύμπτωμα που έχει σχέση κυρίως με κυρίαρχες πολιτικές επιλογές και τη συνακόλουθη κρίση των αξιών που αυτές παράγουν.
Τα βιβλία των Αμερικανών Ρέιμοντ Τσάντλερ και Ντάσιελ Χάμετ (έντονα πολιτικοποιημένος συγγραφέας) με το σκληροτράχηλο περιεχόμενο τους και τη ρεαλιστική απεικόνιση του εγκλήματος στις ΗΠΑ, ήταν η βάση για πολλά σενάρια σπουδαίων ταινιών φιλμ νουάρ (Ο μεγάλος ύπνος, Αντίο γλυκιά μου, Το γεράκι της Μάλτας και πολλές άλλες).
Ως προς τη μορφή, ο γερμανικός εξπρεσιονισμός με τις φωτοσκιάσεις και τις περίτεχνες γωνίες λήψης άσκησε τη μεγαλύτερη επιρροή στο είδος αυτών των ταινιών. Η ασπρόμαυρη φωτογραφία, η κινηματογράφηση σκληρών αστικών τοπίων καθώς και τα πλάνα νυχτερινών λήψεων με έντονη βία απογείωναν κυριολεκτικά την ένταση. Τέλος και σε συνδυασμό με τα παραπάνω, η χρήση του βάθους πεδίου (με πρωτοπόρο τον Orson Welles στον Πολίτη Κέην, 1941) διαφοροποίησαν στο έπακρο τη μορφή του φιλμ και τη δυναμική της αφήγησης.
Παρά το γεγονός ότι το φιλμ νουάρ είναι ένα καθαρά αμερικανικό είδος ταινιών, επηρέασε σημαντικά τους Ευρωπαίους σκηνοθέτες και ιδιαίτερα τους Γάλλους. Επιφανέστερος όλων υπήρξε ο Jean Pierre Melville, δημιουργός σπουδαίων έργων (Ο χαφιές, Ο κόκκινος κύκλος, Η δεύτερη πνοή), με σημαντικότερο όλων « Ο δολοφόνος με το αγγελικό πρόσωπο» (Le samourai,1967). Δυστυχώς, πέθανε νέος, προλαβαίνοντας να ολοκληρώσει μόλις δεκατρείς ταινίες.
Το φιλμ αναφέρεται στα πεπραγμένα ενός επαγγελματία δολοφόνου (Jef Costello), ο οποίος, μετά την υλοποίηση ενός συμβολαίου θανάτου, θα θεωρηθεί ύποπτος από την αστυνομία, αλλά λόγω των αντιφατικών μαρτυριών θα αφεθεί ελεύθερος. Οι εργοδότες του θα τον προδώσουν, θα αποπειραθούν (χωρίς επιτυχία) να τον σκοτώσουν και φυσικά θα πάρουν τη φονική απάντηση ενός μοναχικού, πληγωμένου λύκου που δείχνει να πορεύεται μόνος του σε ένα κόσμο σκοτεινό και επικίνδυνο, όπου η ηθική και τα αισθήματα είναι είδος πολυτελείας.
Η ζωή του Jeff Costello είναι όμοια με αυτή ενός Σαμουράι όσον αφορά τη λιτότητα, την πειθαρχία και κυρίως τη μοναξιά. Μιλάει λίγο, είναι μεθοδικός και ζει κυριολεκτικά στο περιθώριο. Ψυχρός, χωρίς αισθήματα, με πρόσωπο μια παγερή μάσκα, βιώνει τα δρώμενα με υποδειγματική αταραξία. Ο θάνατος εμπεριέχεται στον τρόπο ζωής που έχει επιλέξει και ως εκ τούτου τον αποδέχεται ως ένα πιθανό συμβάν. Είναι ένας πολεμιστής Σαμουράι, με συγκεκριμένους κώδικες συμπεριφοράς, που δεν δείχνει διατεθειμένος να παραβιάσει.
Η ταινία, που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μία σπουδή στην τρομερή μοναξιά ενός αντιήρωα, διαθέτει περίσσεμα μελαγχολίας και απελπισίας. Ο Costello, στο σοκαριστικό φινάλε, μοιάζει να αποζητά τη λύτρωση με τον θάνατο, προκειμένου να απαλλαγεί από το βάρος της ύπαρξής του, στο πλαίσιο ενός κώδικα τιμής που είναι της επιλογής του.
Λιγοστοί διάλογοι, αποκαλυπτικές σιωπές, μουντά χρώματα στο Παρίσι και ατμοσφαιρική φωτογραφία (του Henri Decae). Μουσική jazz, νωχελικός ρυθμός και αξεπέραστο στυλ. Ένα συναρπαστικό σύνολο, ένα υποδειγματικό φιλμ νουάρ που φαίνεται να ξεπερνά τους Αμερικανούς δασκάλους του είδους.
Ο εμβληματικός Γάλλος σταρ Alain Delon, με το πραγματικά αγγελικό πρόσωπο (ίσως ο ωραιότερος ηθοποιός στην Ευρώπη τις δεκαετίες 1960-1970), αλλά και τo σκληρό και διαπεραστικό βλέμμα, πραγματοποιεί ερμηνεία ζωής.
Το cast συμπληρώνουν ο Francois Perier, η Nathalie Delon και η Cathy Rosier.